طی سال ۱۴۰۱، ۱۲۲ میلیون تن کالا به ارزش حدود ۵۳ میلیارد و دویست میلیون دلار کالا از کشور صادر و ۳۷ میلیون تن کالا به ارزش نزدیک به ۵۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به کشور وارد شد. کسری تراز تجاری کشور نیز با ۲ میلیارد دلار افزایش از ۴.۵ میلیارد دلار به ۶.۵ میلیارد دلار رسید. در این گزارش آمار صادرات و واردات ایران در سال ۱۴۰۱ به تفکیک صنایع و کالاهای مهم مورد بررسی قرار گرفته است.
- لازم به ذکر است که این گزارش بر اساس صادرات و واردات کالاهای غیرنفتی تهیه شده است.
مقایسه تجارت خارجی در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱
در مقاله تجارت خارجی سال ۱۴۰۰ جزئیات صادرات و واردات ایران در این سال مورد بررسی قرار گرفت. جدول زیر خلاصه واردات و صادرات کالا در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ را نشان می‌دهد.
در ادامه نیز نمودار روند تجارت خارجی ایران در ۵ سال اخیر (سال ۱۳۹۷ الی ۱۴۰۱) نمایش داده شده است.
کسری تراز تجاری کشور در ۵ سال اخیر همواره با کاهش رو به رو بوده است. فاصله گرفتن مجدد قیمت ارز در بازار آزاد با مراجع رسمی در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ باعث شد علاقه صادرکنندگان به کم‌اظهاری و صادرات کمتر و واردکنندگان به بیش‌اظهاری و واردات مضاعف بیشتر شود. در نتیجه این اتفاق باعث شد با وجود افت ۱۰ درصدی حجم واردات در کنار ثابت ماندن حجم صادرات، شاهد افزایش کسری تراز تجاری نسبت به سال قبل باشیم.
سیاست‌های چندنرخی‌سازی ارزی دولت که در ابتدای سال ۱۴۰۲ با تحمیل نرخ ارز ۲۸,۵۰۰ تومان به اقتصاد تحمیل شد، باعث تشدید کم‌اظهاری و صادرات کمتر صادرکنندگان و بیش‌اظهاری و واردات بیشتر واردکنندگان خواهد شد. در نتیجه پیش‌بینی می‌شود در صورت تداوم سیاست ارزی چند نرخی در سال جاری، کسری تراز تجاری کشور برای اولین بار در ۱۰ سال اخیر به بیش از ۱۰ میلیارد دلار برسد.
ایران; کارخانه تولید مواد خام برای جهان
میانگین هرتن کالای صادراتی در سال ۱۴۰۱ حدود ۴۳۶ دلار و میانگین هر تن کالای وارداتی حدود ۱,۶۰۴ دلار بوده است. این موضوع نشان‌دهنده خام‌فروشی گسترده در محصولات صادراتی و وارد کردن کالاهای پایین‌دستی و با ارزش افزوده بالا بوده است که عمدتا در کشور تکنولوژی تولید آن وجود ندارد.
به زبان ساده‌تر و با کمی اغماض می‌توان گفت ایران ۱۲۲ میلیون تن مواد خام به جهان صادر کرده است و کشورهای دیگر پس از تبدیل این مواد به مواد با ارزش‌تر، ۳۰ درصد آن را به ایران برگردانده و مابقی را به‌عنوان ارزش افزوده نزد خود نگه داشته‌اند.
واردات و صادرات در صنایع مختلف
۸۰ درصد صادرات کشور در سال ۱۴۰۱ مربوط به دو صنعت شیمیایی و فرآورده‌های نفتی و معادن و فلزات بوده است. همچنین ۷۰ درصد واردات نیز مربوط به دو صنعت غذایی و کشاورزی و ماشین‌آلات و تجهیزات بوده است. در جدول زیر ارزش واردات و صادرات سال ۱۴۰۱ به تفکیک صنعت نمایش داده شده است.
| صنعت | ارزش صادرات (میلیارد دلار) | ارزش واردات (میلیارد دلار) |
|---|---|---|
| شیمیایی و فرآورده های نفتی | ۳۲/۷ | ۸/۲ |
| معادن و فلزات | ۱۰/۸ | ۳/۳ |
| غذایی و کشاورزی | ۵/۲ | ۱۷/۸ |
| کانی غیرفلزی | ۱/۷ | ۰/۵ |
| ماشین آلات و تجهیزات | ۱/۴ | ۲۳/۴ |
| نساجی و پوشاک | ۰/۸ | ۱/۹ |
| چوب و کاغذ | ۰/۲ | ۱/۹ |
| دارو و درمان | ۰/۱ | ۱/۵ |
| لاستیک و رابر | ۰/۱ | ۱ |
نکته جالب توجه در جدول فوق این است که بیش از ۸۰ درصد صادرات کشور از ذخایر نفتی و معدنی کشور و محصولات وابسته به آن صورت می‌گیرد و از سوی دیگر ۷۰ درصد واردات مربوط به ماشین‌آلات و تجهیزات (که در صورت قطع آن صنعت کشور فلج خواهد شد) و غذایی و کشاورزی (که عمده صنایع غذایی کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به این واردات وابسته هستند) است.
آمار صادرات ایران در سال ۱۴۰۱
۳۰ کالای صادراتی اصلی کشور که همگی از صنایع شیمیایی و فلزی بوده‌اند، حدود دو سوم صادرات کشور را تشکیل می‌دهند. در جدول زیر ۱۲ کالا که حدود ۵۰ درصد صادرات کشور را تشکیل می‌دهند، به همراه وزن و مبلغ هر یک نمایش داده است.
| کالا | وزن (هزار تن) | صادرات (میلیون دلار) | ارزش هر تن (دلار) |
|---|---|---|---|
| گاز طبیعی | ۱۹,۱۹۰ | ۷,۰۸۲ | ۳۶۹ |
| پروپان | ۵,۶۶۸ | ۳,۷۶۰ | ۶۶۳ |
| اوره | ۴,۶۰۹ | ۲,۴۱۹ | ۵۲۵ |
| بوتان | ۳,۴۴۱ | ۲,۲۳۸ | ۶۵۱ |
| متانول | ۷,۹۰۶ | ۲,۱۵۰ | ۲۷۲ |
| قیر نفت | ۴,۷۲۲ | ۱,۷۸۵ | ۳۷۸ |
| پلی‌اتیلن گرید فیلم | ۱,۳۴۴ | ۱,۶۰۱ | ۱,۱۹۲ |
| شمش از آهن و فولاد | ۳,۱۲۸ | ۱,۵۳۵ | ۴۹۱ |
| روغن‌های سبک | ۱,۶۶۰ | ۱,۱۰۱ | ۶۶۴ |
| میله از آهن و فولاد | ۲,۰۳۷ | ۱,۰۹۵ | ۵۳۷ |
| محصولات نیمه تمام فولادی | ۲,۰۰۹ | ۹۷۵ | ۴۸۵ |
| کاتد مس | ۱۰۶ | ۹۲۹ | ۸,۷۲۶ |
مقاصد صادراتی
در بررسی آمار واردات و صادرات ایران در سال ۱۴۰۱، ۷۰ درصد صادرات کشور به کشورهای چین، عراق، ترکیه و امارات بوده است.
۵۰ درصد از صادرات فوق، از مناطق اقتصادی ویژه پارس، رجایی، مرزهای بازگان و خسروی بوده است.
آمار واردات ایران در سال ۱۴۰۱
۳۰ کالای وارداتی اصلی کشور عمدتا از صنایع غذایی، وسایل نقلیه و تجهیزات الکترونیکی بوده‌اند، حدود ۴۰ درصد واردات کشور را شامل می‌شوند. ۱۴ کالای جدول زیر نیز حدود ۳۵ درصد واردات کشور را تشکیل می‌دهند.
| کالا | وزن (هزار تن) | واردات (میلیون دلار) | ارزش هر تن (دلار) |
|---|---|---|---|
| ذرت | ۸,۰۸۵ | ۳,۲۶۹ | ۴۰۴ |
| تلفن همراه | ۴,۷ | ۲,۸۰۳ | ۶۰۶,۴۴۷ |
| قطعات منفصله وسایل نقلیه | ۲۳۲ | ۲,۱۱۶ | ۹,۱۲۱ |
| برنج | ۱,۶۹۱ | ۲,۰۴۶ | ۱,۲۱۰ |
| گندم | ۴,۴۵۶ | ۲,۰۱۳ | ۴۵۲ |
| دانه سویا | ۲,۵۳۳ | ۱,۹۷۱ | ۷۷۸ |
| ماشین سنگین | ۸۲ | ۱,۹۷۱ | ۱۴,۹۵۱ |
| روغن آفتابگردان | ۶۴۵ | ۱,۱۶۰ | ۱,۸۰۰ |
| جو | ۲,۳۷۷ | ۹۹۱ | ۴۱۷ |
| لپ‌تاپ و قطعات جانبی آن | ۱۳ | ۹۷۶ | ۷۵,۰۷۷ |
| کنجاله | ۱,۳۴۳ | ۸۵۵ | ۶۳۶ |
| روغن پالم | ۴۸۶ | ۷۲۲ | ۱,۴۸۷ |
| شکر | ۱,۲۵۵ | ۶۷۹ | ۵۴۱ |
| چای | ۱۰۹ | ۶۶۲ | ۶,۰۶۱ |
۷۵ درصد واردات کشور در سال ۱۴۰۱ از ۵ کشور امارات، چین، ترکیه، هند و آلمان بوده است.
۷۰ درصد واردات کشور از مناطق ویژه اقتصادی شهید رجایی، بندر امام خمینی و بوشهر، فرودگاه امام خمینی و گمرک تهران بوده است.
جمع‌بندی بررسی واردات و صادرات ایران در سال ۱۴۰۱
رشد پیوسته کسری تراز تجاری در ۵ سال اخیر و پیش‌بینی افزایش تندتر آن در سال جاری در صورت برقراری سیاست ارزی چند نرخی و عدم محدودسازی واردات، می‌تواند کسری تراز تجاری را به ۱۰ میلیارد دلار رسانده و بحران ارزی را تشدید کند.
وابستگی شدید صادرات به خام فروشی و واردات به کالاهای با تکنولوژی بالا همچنان ادامه دارد به طوری که متوسط ارزش هر تن کالای وارداتی نزدیک به ۴ برابر کالاهای صادراتی بوده است. عدم توسعه صنایع پایین‌دستی که عمدتا به دلیل وجود تحریم‌ها و عدم توسعه صنایع تکنولوژی‌محور در کشور بوده است، موجب تشدید این بحران شده است.
۸۰ درصد صادرات غیرنفتی کشور همچنان مربوط به صنایع وابسته به نفت و معدن و ۷۰ درصد واردات نیز مربوط به مواد غذایی و تجهیزات بوده است. وابستگی شدید تغذیه مردم و حیات صنعت به واردات و وابستگی شدید صادرات به ذخایر ملی از جمله موارد قابل توجه در سال‌های اخیر بوده است.
پیش‌بینی می‌شود در صورت ادامه وضعیت جاری و عدم تغییر در سیاست خارجی و سیاست ارزی داخلی، شاهد افزایش بحران ارزی و تداوم افزایش قیمت ارز در سال جاری باشیم.